L’Île d’Enfer / Vítiseyjan chap.1a/fyrsti 1a
– Ohé ! du canot !
Le matelot godille vers moi. Il accoste. Je saute dans l’embarcation. En route !
Je grimpe, leste, l’échelle de corde. Derrière un rideau de toile, le navire qui, du quai, paraissait mort, vit d’une vie intense. Tout l’équipage est au travail. Les cales ouvertes montrent des monceaux de morues ; on les compte, on les charge dans des mannes d’osier, on les porte sur la bascule, on les pèse, on vide le chargement dans une gabare.
– Le capitaine ?
– C’est moi.
L’homme s’est retourné tout d’une pièce. Il est grand, la poitrine large, le menton volontaire, les yeux clairs et durs ; le regard de Jean Lorrain dans le portrait de La Gandara.
Je suis frappé de la ressemblance.
Il se nomme :
– Capitaine Deshayes, de Fécamp.
De Fécamp ! mon étonnement disparaît.
A Béziers, à Toulon, à Nice, j’évoquais en voyant le masque de Lorrain la lignée des pirates normands. Celui-ci est de Fécamp comme celui-là. A la bonne heure, j’aime cette race.
– On m’avait annoncé votre venue. La cale est vide, nous pourrons partir demain.
Le capitaine croit devoir s’excuser.
– Vous savez, ici, ça n’est pas confortable.
J’ai un sourire de coin qui trompe mon homme. Il ajoute :
– Ça n’est pas un paquebot.
Et, comme pour confirmer son dire, il me montre l’étroite cabine et le coffre de bois qui, pendant des jours et des jours, me serviront de logis et de couchette.
L’odeur de saumure monte, violente, odeur de l’océan qui me prend et que j’aspire, les narines ouvertes…
– Morgan, je vais à terre.
– Bien, capitaine.
– Ayez l’œil !
– On l’aura.
Et le second, blond et beau comme une fille, rit d’un rire qui retrousse ses lèvres et découvre ses dents.
– Quelqu’un au canot !
Nous revoilà sur le quai.
Le soleil descend à l’horizon ; maintenant, des hommes vont et viennent. Sortis d’où ? Dockers, portefaix, matelots, soutiers, coqs, stewards, moussaillons traînant leurs pieds nus, « boscos » aux sourcils broussailleux, fumant une courte pipe de terre, Martiniquais vernissés par la sueur, Maltais aux yeux charbonnés, Italiens félins, Norvégiens géants aux joues poupines, Anglais déjà ivres et roides, Basques trapus, Bretons râblés, Provençaux souples, toute la foule des « gens de mer » grouillante comme une vermine, bigarrée comme une loque, fière, généreuse, vivante et libre.
Des filles passent, saines et brunes.
Six heures. Le pilote, un Bordelais bavard monte à bord.
Les ordres partent.
– Tenez-vous prêts à larguer.
– Larguez.
La manœuvre s’accomplit au commandement.
L’Yport obéit, il tourne lentement, avec précaution, sans heurt, entre un cargo hollandais, et l’Uranus, dont les matelots en tricot de flanelle rouge nous adressent un long vivat.
Sur le quai, l’au revoir de fillettes aux yeux rieurs.
Temps lourd, chaleur suffocante, pas de brise.
Le chalutier prend le courant. La banlieue bordelaise pimpante, verte, agréable, défile. Lormont enfoui dans les arbres. Et les souvenirs accourent nombreux du fond de ma mémoire.
Lormont ! je vois un gamin de cinq ans que l’eau attire et qui voudrait partir, là-bas, dans la double blancheur des voiles et des mouettes…
Lormont ! On a quitté Royan dans des voitures pittoresques, mon père, le bon Coppée à face consulaire, Zola que la politique n’égare pas encore, Charpentier aux moustaches de Croque-mitaine, Victor Billaud, Christ indolent, le doux André Lemoine, poète exquis que les manuels littéraires ont oublié… Il y a aussi de belles dames… Je les revois aujourd’hui, attifées selon les modes de ce temps. Manches étroites, jupes à volants, paniers fleuris en tête, elles font tourner des ombrelles aux tons vifs qui mettent des ombres violettes sur leurs visages…
L’une – la plus belle puisque c’est ma mère – surveille, attentive, la course du gosse turbulent que je suis.
Je reconnais sous les tamaris la guinguette au bord de l’eau. Il me semble que le passé va surgir… mais l’évocation se déchire… La sirène pleure… les pêcheurs d’aloses pêchent dans le chenal sans se préoccuper de nous.Pilotes et matelots se défient avec des jurons ponctués de gestes homériques.
Le crépuscule est long à descendre. Il vient tout à coup dans une brume mauve.
Royan arrondit ses conches. Cordouan allume son cierge.
Navigation bonne. Au matin, l’île d’Yeu, ses dunes, ses prairies et ses champs de bruyère. Une escadrille de marsouins joueurs nous escorte.
Au soir, la brume ; nous cherchons en vain le feu de Penmarch.
La danse commence. Je m’endors, bercé par la houle, tandis que la sirène hurle toutes les vingt secondes.
Mauvaise mer, mauvaise nuit. Il y a peu de jours, ici, l’Egypte s’est perdu; La chevauchée des lames se rue. Cet Yport a le ventre vide, il roule affreusement.
Ouessant est là, quelque part, derrière ce rideau impénétrable.
D’aplomb sur mes pattes, on roule toujours. La Manche … Wolf-Rock … la côte anglaise.
Cardiff à bâbord ; au fond, dans l’estuaire, Newport, où nous allons pour charbonner.
Sept heures d’attente, Marée, Newport dans la nuit. La douane anglaise, qu’attire le « brandy ».
Les douaniers boivent comme des brutes, sans apprécier, après quoi les papiers du bord sont en règle.
Je bois du stout dans une taverne de Dock street, avec un matelot irlandais, un rouquin taché de son, qui a roulé dans tous les ports du monde.
Comme moi, il connaît Frisco, ses yeux papillotent au souvenir des bordées dans Commercial street. Il s’attendrit et me jure une amitié éternelle.
Pour varier nos sensations, l’Honorable Mr C. N. Abbott, tenancier du bar, monte son phonographe et fait danser ses filles. Impassibles au milieu des jurons et des rires, les gamines – elles ont huit et onze ans – dansent avec une gravité toute britannique. Elles accomplissent le geste qu’il faut au moment opportun, sans un reflet sur leur visage ; leurs paupières même ne cillent pas.
Fox-trot, one-step, two-step, le phono moud inlassablement ; jambes et bras s’agitent en mesure.
Soudain « fandango », les poupées s’arrêtent, désarticulées ; alors, surgie d’un coin d’ombre, se débarrassant d’un geste d’une grappe de gosses, une maritorne mafflue s’élance.
Elle est jeune et elle est horrible… Mais l’air de son pays fouette son corps, le démon de la danse l’anime, elle tourne, elle se ploie, fait claquer ses doigts, tombe sur un genou, son torse gire éperdument ; de sa tête rejetée en arrière, les cheveux dénoués tombent, et cette femme affreuse est belle, on ne voit plus la lourdeur de sa chair, tout s’efface dans le tournoiement exaspéré qui l’emporte.
Le matelot cligne de l’œil, choque son verre contre le mien et dit :
– Old chap ! à la santé de la république irlandaise !
En attendant que les dockers charbonniers veuillent bien travailler, l’Yport se dandine dans le vieux bassin où gît la carcasse d’un destroyer.
Les grues tendent vers le ciel des bras inutiles.
Visite et revisite de la douane. Le « brandy » est bon. Ces messieurs ont pris la consigne.
A flanc de colline, il y a un parc.
Dans l’herbe haute, je reste couché de longues heures, les paupières presque closes laissent filtrer au ras des cils une lueur horizontale faite du bleu du ciel et du bleu de la mer.
Un gosse essaye de se débarbouiller, sans y parvenir, en mordant à pleines dents une orange.
Dans la basse allée, une fille de l’Armée du Salut danse et chante un cantique. Les petites cymbales de son tambourin mettent un bruit vieillot dans le bruissement des feuilles.
Des femmes correctes promènent des enfants déguenillés.
C’est bon l’herbe, c’est bon le soleil et, le chapeau sur les yeux, je dors, je dors.
A Cardiff, j’ai eu l’impression très nette d’un marché aux esclaves.
Dans la basse ville, près du port, des milliers d’hommes, marins et ouvriers, attendent, figures ternes, sans expression.
L’Angleterre digère la victoire. Sa peau est tendue à craquer, elle sue l’or du monde. La livre fait prime. La France saigne, l’Allemagne est knock-out, mais les hauts fourneaux anglais s’éteignent un à un, les sans-travail encombrent les rues, l’Irlandais regimbe, l’Égyptien rue, l’Indien guette…
Vous avalez sans mâcher, Grand’mère, vous avez de grandes dents…
Newport diminue et s’efface. Cardiff est barbouillé de suie.
Enfin, l’air, la brise ! Le canal de Saint-George est doux à naviguer. La mer d’Irlande est un miroir poli que rien ne trouble.
Mais, après avoir doublé l’île de Man, la danse commence. Le courant nous emporte dans le canal du Nord, entre l’extrême pointe de l’Irlande et d’Écosse.
Le charbon, hâtivement embarqué, se tasse dans la cale, le navire gîte. L’Yport est un chalutier d’occasion. Fabriqué en Hollande pour le transport des bois, ses cales sont à l’avant ; toute une partie de son bastingage est presque au ras des flots, et l’on embarque de l’eau à chaque coup dur.
Les vents et les courants passent dans les couloirs formés par la longue traînée rocheuse et insulaire de l’Ecosse et des Hébrides.
Saint-Gildas est à l’avant-garde de l’océan. Nous ne verrons plus la terre maintenant qu’en Islande.
– Hó ! Bát hingað !
Ræðarinn mjakar bátnum til mín með árinni. Hann leggur að. Ég stekk ofaní bátinn. Af stað !
Ég klifra léttilega upp kaðalstigann. Skipið, sem frá fljótsbakkanum sýndist dautt, er fullt af lífi bak við segltjöldin. Öll áhöfnin er að störfum. Í opnum lestunum eru staflar af þorski. Fiskurinn er talinn, látinn ofaní tágakörfur, borinn að vog, þar sem hann er veginn, síðan eru körfurnar tæmdar í uppskipunnarpramma.
– Hvar er skipstjórinn ?
– Hér er hann.
Maður snýr sér við á staðnum. Hann er stórvaxinn, bringubreiður, hakan einbeitningsleg, augun björt og hörð, augnaráðið minnir á Jean Lorrain á málverki eftir La Gandara. (1)
Ég furða mig á því hve líkt það er.
Hann kynnir sig.
– Kapteinn Deshayes frá Fécamp.
Frá Fécamp ! Þá er ég ekki hissa lengur.
Þegar mér varð hugsað um andlitið á Lorrain í Béziers, í Toulon, í Nissu, sá ég fyrir mér sjóræningjaætt Normanna. Þessi maður er frá Fécamp einsog hinn. Guð láti gott á vita, ég er hrifin af þessu kyni.
– Það var búið að tilkynna mér komu yðar. Lestin er tóm, við getum lagt af stað á morgun.
Kapteinninn heldur að hann þurfi að afsaka sig.
Þér vitið að það eru engin þægindi hér.
– Ég brosi út í annað munnvikið. Hann misskilur það og bætir við :
Þetta er ekki farþega flutningaskip.
Og svo sem einsog til að staðfesta orð sín vísar hann mér á þrönga klefann og trékassann sem dögum saman eiga eftir að vera herbergi mitt og rekkja.
Þarna stígur upp magnaður saltþefur, eimur hafsins sem hrífur mig, og ég anda honum að mér opnum nösum…
– Morgan, ég fer í land.
– Já, kapteinn.
– Hafðu auga með skipinu !
– Skal gert.
Og stýrimaðurinn, sem er ljóshærður og fagur álitum einsog stúlka, hlær svo varirnar brettast upp og það skín í tennurnar.
– Einhvern til að róa bátnum !
Þá erum við aftur komnir upp á bryggju.
Sólin hnígur úti við sjónarrönd. Menn koma og fara. Hvaðan koma þeir ? Hafnarverkamenn, burðarmenn, sjómenn, kyndarar, kokkar, skipsþjónar, messaguttar sem silast áfram berfættir, krypplingar með úfnar augnabrúnir, reykjandi stuttar krítarpípur, menn frá Martinique, gljáandi í svita, Möltubúar með kolsvört augu, Ítalir sem líktust köttum, norskir risar með barnslega vanga, Englendingar þegar orðnir blindfullir, þéttvaxnir Baskar, herðabreiðir Bretónar, liðlegir náungar frá Próvens, verbúðarfólk iðandi einsog ormar, marglitir larfar, stolt, örlátt, lifandi og frjálst.
Stúlkur fara hjá hraustlegar og dökkar á hár.
Klukkan er sex. Lóðsinn, málugur Bordeaux-búi, kemur um borð.
Skipanir eru gefnar.
– Verið viðbúnir að létta akkerum.
– Léttið akkerum.
Hafist er handa um leið og skipanirnar berast.
Skipið hlýðir, snýr sér hægt við, fer varlega og án þess að rekast á milli hollensks flutningaskips og Úranusar, en sjómennirnir þar, klæddir rauðum peysum, senda okkur kveðjur lengi og vel.
Frá bryggjunni berast kveðjur ungra stúlkna með hlæjandi augu.
Veður er mollulegt, kæfandi hiti, enginn andvari.
Togarinn hefur för sína. Úthverfin í Bordeaux líða hjá, fögur, græn og aðlaðandi. Lormont er að baki trjánum. Og minningarnar þyrpast að úr hugar míns leynum.
Lormont! Ég sé fyrir mér fimm ára drenghnokka sem laðaðist að fljótinu og vildi feginn fara ofaneftir í tvöfaldan hvítan heim segla og máva…
Lormont! Við fórum frá Royan (2) í sérkennilegum vögnum, faðir minn, okkar góði Coppée (3) með ræðismannsandlitið, Zola sem stjórnmálin höfðu ekki enn leitt afvega, Charpentier með yfirskegg einsog leppalúði, Victor Billaud, kærulaus Kristur, hinn blíðlegi André Lemoine, sérstætt skáld sem gleymst hefur í bókmenntahandbókum… Þarna voru einnig fagrar konur… Ég sé þær fyrir mér núna, klæddar samkvæmt tísku þeirra tíma : Þröngar ermar, fellingapils, blómakarfa á höfðinu, og konurnar sneru í höndum sér fjörlega litum regnhlífum sem vörpuðu fjólubláum skugga á andlit þeirra…
Ein þeirra – hin fegursta, því hún er móðir mín – fylgist af athygli með hlaupum þess órólega drengs sem ég er.
Ég kem auga á þorpið undir trjánum við vatnsborðið. Það er einsog fortíðin ætli að birtast mér í einu vetfangi… en sýnin hverfur… skipsflautan hvín… síldarveiðimenn fiska í kjölfarinu án þess að hirða um okkur. Lóðsar og hásetar ögra hverjir öðrum með blótsyrðum og fylgja þeim eftir með miklu handapati.
Rökkrið er lengi á leiðinni. Það kemur þó skyndilega í bláleitri þoku.
Royan hringar sig upp. Cordouan (4) kveikir á kerti sínu.
Ferðin gengur vel. Um morguninn ber fyrir augu eyna Yeu með sandhæðir sínar, haga og lyngmóa. Hópur af hnísum eltir okkur og leikur sér. Um kvöldið er þoka, við skimum árangurslaust eftir vitaljósinu í Penmarch.
Dansinn hefst. Öldugangurinn vaggar mér í svefn, en skipsflautan drynur á tuttugu sekúndna fresti.
Illt í sjóinn. Ill nótt. Hér sökk skipið Egyptaland fyrir nokkrum dögum. Bylgjurnar hamast æðislega. Yport er með tóman maga, veltur herfilega.
Þarna er eyjan Ouessant (5) einhversstaðar bak við ágagnsætt tjald.
Ég held mér uppréttum á fótum, en það er stöðugur veltingur. Ermasund… Úlfaklettur… strönd Englands.
Cardiff er á bakborða, Newport er við árósana, þar sem við ætlum að taka kol.
Sjö klukkutíma bið. Háflæði, Newport um nótt. “Brandy” dregur að sér ensku tollarana.
Þeir drekka einsog skepnur án þess að kunna að meta það, en á eftir eru pappírar skipsins í lagi.
Ég drakk enskan bjór í krá einni við Hafnarstræti með írskum sjómanni, rauðhærðum og rauðbirknum, sem velkst hefur um öll höf heimsins.
Hann kiannast við Frisco* einsog ég og hann deplar augunum við minninguna um félagsskapinn í Commercial-stræti. Hann verður viðkvæmur og sver mér eilífa vináttu.
Til að dreifa tilfinningum okkar setur gestgjafinn, hinn virðulegi herra C. N. Abbott, grammófóninn sinn af stað og lætur dætur sínar dansa. Telpurnar láta blótsyrði og hlátra ekkert á sig fá – þær eru átta og ellefu ára – og þær dansa af breskri alvöru. Þær fremja hvert látbragð þar sem það á við án þess að nein svipbrigði sjáist á andlitum þeirra, og þær depla ekki einu sinni augum.
Fox-trott, one-step, two-step, fónninn sýnist án afláts, fætur og handleggir hreyfast eftir hljóðfallinu.
Skyndilega hljómar “fandango”, brúðurnar nema staðar, eru úr sambandi. Þá sprettur fram úr skuggaskoti sóðaleg bryðja og losar sig með einu handtaki úr strákahópi, tekur undir sig stökk. Hún er ung og skelfileg… en lagið frá heimahögum hennar knýr líkama hennar, andi dansins fjörgar hana, hún hringsnýst, sveigir sig til, smellir fingrunum, fellur á kné, efri hluti líkamans vindur sér til í gríð og erg. Hún kastar til höfðinu og slegið hárið hennar sýnist ekki lengur þyngslalegt, allt hverfur í villtan hringsnúninginn sem altekur hana.
Sjómaðurinn deplar auga, klingir glasi sínu við mitt og segir :
– Heillakarl : Skál fyrir írska lýðveldinu.
Meðan beðið er eftir því að kolakarlarnir við höfnina séu reiðubúnir til vinnu, vaggast Yport í gömlu höfninni, en þar liggur skrokkur af tundurspilli.
Hegrarnir teygja iðjulausa arma sína upp í loftið. Tollþjónarnir koma aftur og aftur um borð. “Brandy” er gott. Þessir herramenn eru að skyldustörfum.
Í fjallshlíð er lystigarður.
Ég hvíli mig lengi í háu grasinu. Undan augnlokunum greini ég hálfluktum augum lárétta birtu frá bláum himni og bláu hafi.
Drengur reynir að þvo sér án þess að honum takist það meðan hann hámar í sig appelsínu.
Á götunni fyrir neðan er stúlka úr hjálpræðishernum að dansa og syngja sálm. Frá smellunum á tambúríni hennar berst gamallegt hljóð í þyt laufsins.
Siðprúðar konur leiða tötraleg börn.
Grasið er gott, sólskinið er gott, og ég sef með hattinn yfir augunum, sef og sef.
Í Cardiff þótti mér sem ég væri staddur á þrælamarkaði. Við höfnina í neðri hluta borgarinnar bíða þúsundir manna, sjómenn og verkamenn, þungbúnir og svipbrigðalausir.
England meltir sigur sinn. Húð þess er strengd til hins ýtrasta, það svitnar af gulli heimsins. Pundið stígur. Sveitir Frakklands eru í rústum, Þýskaland búið að vera, en það slokknar á ensku málmbræðsluofnunum hverjum á eftir öðrum, Írar sýna mótþróa. Egyptar sparka frá sér, Indverjar bíða færis…
Hversvegna hefurðu svona stórar tennur, amma…
Newport skreppur saman og hverfur. Cardiff er þakin sóti. Loksins kemur andvari, gola. Það er ljúft að sigla um sund heilags Georgs. Írlandshaf er fægður spegill sem ekkert gróm fellur á.
En þegar komið er framhjá eyjunni Möen byrjar dansinn. Straumurinn ber okkur í Norðursund milli ysta odda Írlands og Skotlandsstrandar.
Kolin, sem tekin voru um borð í flýti, hrúgast saman í lestinni, skipið hallast. Yport er togari sem keyptur hafði verið notaður. Hann hafði verið smíðaður í Hollandi til að flytja á honum timbur, lestarnar eru framarlega, mikill hluti af lunningunni er rétt við sjávarborð, og við hverja meiri háttar veltu streymir sjór inn á þilfarið.
Vindar og straumar falla inn í þau sund sem myndast með langri klettaströnd Skotlands og Suðureyja.
Sankti Kilda er framvörður úthafsins. Nú sjáum við ekki framar land fyrr en Ísland.
1. Antonio de La Gandara var franskur málari (1867-1917).
2. Royan er bær við ósa Gironde-árinnar á vesturströnd Frakklands.
3. Coppée og Zola ; skáldið Francois Coppée (1842-1908) og Émile Zola skáldsagnahöfundur (1840-1902). Charpentier er líklega tónskáldið Gustave Charpentier (f.1860), er samdi óperuna Louise.
4. Cordouan er klettur úti fyrir minni Gironde. Þar var viti.
5. Ouessant er eyja vestur af Bretagne-skaga.
*Frisco: San Francisco, USA